Από το αρχείο του Γιώργου Νάτση
Η ερειπωμένη μονή του Αγίου Δημητρίου είναι κτισμένη σε πλάτωμα που δημιουργείται ανάμεσα στους γύρω ορεινούς όγκους του Μενοικίου Όρους, σε απόσταση τριών χιλιομέτρων δυτικά/βορειοδυτικά από το σημερινό χωριό Πανόραμα, πρώην Καλαπότι, Δράμας.
Η θέση αθέατη από τους βασικούς άξονες της περιοχής, ήταν προσπελάσιμη στο παρελθόν από καλντερίμι, τμήματα του οποίου διατηρούνται κατά χώραν.
Από τη μονή διασώζονται σε ερειπιώδη κατάσταση ο περίβολος με τα κελιά, ο πυλώνας, η φιάλη. Το καθολικό της μονής που τιμάται στη μνήμη του αγίου Δημητρίου σώζεται ακέραιο και αποτελεί αξιόλογο μνημείο της ναοδομίας των μεταβυζαντινών χρόνων. Ανήκει στον τύπο του μονόχωρου τρουλαίου ναού. Αποτελείται από τον νάρθηκα, τον κυρίως ναό, το Ιερό Βήμα με την προεξέχουσα αψίδα και μια περιμετρική στοά στη δυτική και νότια πλευρά.
Ο χώρος του κυρίως ναού διαμορφώνεται με δυο ζεύγη παραστάδων εκ των οποίων το ανατολικό χωρίζει το χώρο του ιερού Βήματος από τον κυρίως ναό, ενώ το δυτικό χωρίζει το νάρθηκα. Καλύπτεται από ημισφαιρικό τρούλο με τύμπανο, ο οποίος στηρίζεται μέσω ημιχωνίων σε τέσσερα αβαθή τόξα. Τα τρία από αυτά καταλήγουν στις τέσσερες παραστάδες, ενώ το ανατολικό είναι το τόξο μετώπου της καμάρας που καλύπτει το ιερό. Ο νάρθηκας καλύπτεται με εγκάρσια καμάρα.
Η στοά αρχικά ήταν ανοικτή και διαμορφώνονταν με πεσσούς. Σε μεταγενέστερη εποχή τα κενά μεταξύ των κενών εντοιχίστηκαν. Καλύπτεται με χαμηλωμένους θόλους οι οποίοι στηρίζονται σε τόξα που συνδέουν τους πεσσούς με την περιμετρική τοιχοποιία.
Ο ναός έχει δυο εισόδους μια στη δυτική και μια στη νότια πλευρά και από ένα στενό ορθογώνιο παράθυρο στη βόρεια, νότια και ανατολική πλευρά. Στον άξονα της δυτικής εισόδου διαμορφώνεται ο τριώροφος πύργος του κωδωνοστασίου. Ο εντοιχισμός της στοάς απέκλεισε τη συμμετρική του σχέση με την δυτική είσοδο.
Το ξυλόγλυπτο τέμπλο αναπτύσσεται σχεδόν σε όλο το ύψος του ναού. Τοποθετείται σε εσοχή της ΒΔ γωνίας του ανατολικού ζεύγους των παραστάδων. Οι δεσποτικές εικόνες του Χριστού Παντοκράτορα, της Θεοτόκου, του Αγίου Δημητρίου και του Αγίου Ιωάννου Προδρόμου είναι του έτους 1866 δια χειρός Ιερεμίου Μελενικίου, ενώ η εικόνα του Αγίου Νικολάου και Χαραλάμπους φέρει την επιγραφή: Δαπάνη του Αθανασίου Αποστόλου από Προσότσανη 1872. Δια χειρός Στεργίου από Νευροκόπι.
Ο ναός είναι κτισμένος με επιμελημένη αργολιθοδομή στην οποία γίνεται χρήση ορθογωνισμένων μαρμαρόλιθων για τον τονισμό των γωνιών, ενώ μαρμάρινοι λαξευτοί λίθοι έχουν χρησιμοποιηθεί και για τα ανακουφιστικά τόξα που πλαισιώνουν τα παράθυρα εξωτερικά. Από μάρμαρο είναι επίσης τα πλαίσια των παραθύρων, όπως και το περιθύρωμα των εισόδων. Η χρήση των πλίνθων περιορίζεται στα πλίνθινα ανακουφιστικά τόξα με τα οποία κοσμείται το τύμπανο του τρούλου.
Τοιχογραφικός διάκοσμος.
Ο ναός είναι κατάκοσμος με τοιχογραφίες που κοσμούν όλες τις εσωτερικές επιφάνειες των τοίχων. Ακολουθούν το συνήθη για την εποχή εικονογραφικό πρόγραμμα με την Θεοτόκο Πλατυτέρα στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας και συλλειτουργούντες Ιεράρχες στον ημικύλινδρο, το Χριστό Παντοκράτορα στον τρούλο, τους τέσσερις ευαγγελιστές στα ημιχώνια, ολόσωμους προφήτες στο τύμπανο. Η εικονογράφηση του Δωδεκάορτου σε συνδυασμό με παραστάσεις από το μαρτύριο του αγίου Δημητρίου αναπτύσσεται στους κάθετους τοίχους. Από την επιγραφή που συνόδευε τις τοιχογραφίες διακρίνεται μόνο το έτος 1874. Η υπόλοιπη, όπως και τα ονόματα των αγίων και οι επιγραφές των ειλητών έχουν επικαλυφθεί με γαλάζια μπογιά.
Τα έντονα χρώματα, η πλήρωση και του παραμικρού κενού χώρου στη ζωγραφική επιφάνεια με παραπληρωματικά στοιχεία συνδέουν τον καλλιτέχνη των τοιχογραφιών με την καλλιτεχνική παραγωγή της ευρύτερης βαλκανικής χερσονήσου.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης και ο πολυέλαιος που από κρέμεται την κορυφή του τρούλου, οποίος φέρει την ακόλουθη επιγραφή:
Ο ΠΟΛΥΕΛΙΟΣ ΟΥΤΟΣ ΑΦΙΕΡΩΘΗ/ΤΗ ΕΝ ΚΑΛΑΠΟΤΙΩ ΙΕΡΑ ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ/ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΠΑΡΑ ΤΙΝΩΝ ΑΝΩΝΥΜΩΝ ΕΥ/ΣΕΒΩΝ ΧΡΙΣΤΗΑΝΩΝ ΤΩΝ ΧΩΡΙΩΝ ΤΣΑ/ΡΤΣΙΣΤΑ ΚΑΙ ΕΛΕΣΝΙΤΣΑΣ ΔΗΜΗΣΑΡΙΟΥ/ΕΙΣ ΜΝΗΜΟΣΥΝΟΝ ΑΥΤΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΓΟΝΕΩΝ
Το καθολικό της μονής Αγίου Δημητρίου αποτελεί ενδιαφέρον δείγμα της μεταβυζαντινής ναοδομίας καθώς συνδυάζει στοιχεία της βυζαντινής ναοδομίας με κατασκευαστικές λεπτομέρειες που ανήκουν στην εποχή που κτίστηκε. Ο μονόχωρος τρουλαίος ναός ή μονόκλιτος εγγεγραμμένος σταυροειδής τρουλαίος ναός, είναι χαρακτηριστικός αρχιτεκτονικός τύπος της βυζαντινής αρχιτεκτονικής για ναούς μικρών διαστάσεων, που γνώρισε ευρύτατη διάδοση και κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας. Ο τρούλος με το οκταγωνικό τύμπανο και τα ανοίγματα είναι στοιχείο βυζαντινό σε αντίθεση με τη συνηθέστατη μορφή του χαμηλού τυφλού τρούλου που επικρατεί σε ναούς της μεταβυζαντινής εποχής. Κατασκευαστικές λεπτομέρειες ωστόσο, όπως τα ημιχώνια αντί για σφαιρικά τρίγωνα, συνδέουν το μνημείο με την εποχή της ίδρυσής του.
Σύμφωνα με την ανάγλυφη επιγραφή σε μαρμάρινη πλάκα πάνω από το ανατολικό παράθυρο το καθολικό κτίστηκε το 1865.
Σταυρούλα Δαδάκη
12η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Καβάλας
Ο πολιτιστικός σύλλογος Πανοράματος Δράμας εκφράζει τις ευχαριστίες του προς την προϊσταμένη της 12ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Καβάλας κας Σταυρούλας Δαδάκη, για τις πληροφορίες και τα ενδιαφέροντα στοιχεία που έδωσε σχετικά με τη μονή του Αγίου Δημητρίου που βρίσκεται στο χωριό Πανόραμα (Καλαπότι) Δήμου Προσοτσάνης
Βίντεο
Εικόνες
