Γιατί σκέφτεσαι όπως σκέφτεσαι; Τι ορίζει μια καλή ζωή; Πώς διαμορφώθηκαν τα ιδανικά της κοινωνίας στην οποία ζεις; Υπάρχει άλλος τρόπος για να υπάρχεις;
Οι απαντήσεις στα ερωτήματα αρχίζουν από μια ανασκαφή στην ιστορία δυο πολιτισμών.
Πώς να περνάς τον ελεύθερο χρόνο σου;
Ο Αριστοτέλης έλεγε πως η περιέργεια είναι ένα χαρακτηριστικό που μας ορίζει σαν ανθρώπους. Το σχολείο σχετίζεται άμεσα με τη λέξη «σχόλη» που ήταν ο ελεύθερος χρόνος τον οποίο αξιοποιούσε κάποιος ωφέλιμα. Υπήρχε στην αρχαία Ελλάδα η ελευθερία να ακολουθήσει κάποιος τη γνώση και να μάθει απλά και μόνο για τη χαρά της μάθησης. Σύμφωνα με νεότερες αναφορές, οι Αθηναίοι περνούσαν το χρόνο τους κυρίως για να πουν ή να ακούσουν κάτι καινούριο.
Στις ειδικές περιστάσεις οι αρχαίοι Έλληνες θα διένυαν μεγάλες αποστάσεις προκειμένου να παρακολουθήσουν θεατρικές παραστάσεις σε ένα από τα πολλά θέατρα της εποχής ή αναγνώσεις ποίησης ή μπορεί να αγωνίζονταν σε αθλήματα. Καλλιεργούσαν το πνεύμα τους και τη γνώση.
Στην αρχαία Κίνα τα πράγματα ήταν διαφορετικά. Οι ειδικές περιστάσεις θα ήταν μια ευκαιρία για να επισκεφτούν φίλους και συγγενείς. Μια πρακτική η οποία ονομαζόταν Chuan Men, το οποίο σημαίνει «Κάνε τις πόρτες μια αλυσίδα».
Ενώ οι αρχαίοι Έλληνες εστίαζαν στην Αυτενέργεια (agency) και την ατομικότητα η αντίστοιχη αξία στην Κίνα ήταν η Αρμονία. Η ιδανική ευτυχισμένη ζωή δεν ήταν μια ζωή με ελεύθερη άσκηση των ιδιαίτερων ταλέντων και δεξιοτήτων του ατόμου (όπως στην αρχαία Ελλάδα και σε ολόκληρο τον Δυτικό πολιτισμό σήμερα) αλλά μια ζωή με τις χαρές και τις ικανοποιήσεις μιας απλής αγροτικής ζωής μέσα σε ένα αρμονικό κοινωνικό δίκτυο.
Στους αρχαιοελληνικούς αμφορείς και τα κύπελλα κρασιού υπήρχαν παραστάσεις από μάχες, αθλητικούς διαγωνισμούς και βακχικές γιορτές. Στις αρχαίες κινεζικές επιγραφές και πορσελάνες έβρισκε κανείς ζωγραφιές από οικογενειακές δραστηριότητες και απολαύσεις της φύσης και της αγροτικής ζωής.
Άλλες αξίες θεωρούνταν ιδανικές. Η κατανόηση του παρελθόντος μπορεί να εξηγήσει το αέναο κυνήγι της επιτυχίας στον Δυτικό πολιτισμό, αλλά και να προσφέρει μια βιώσιμη εναλλακτική φιλοσοφία για όσους συνειδητοποιούν την αγχωτική φύση της σημερινής κουλτούρας.
Αντικείμενο ή σύνολο;
Όπως ανέφερα και στο προηγούμενο άρθρο, η αρχαία Ελληνική φιλοσοφία εστίαζε κυρίως στον αντικείμενο και τις ιδιότητές του, ενώ η φιλοσοφία του Ταό ξεκινούσε λέγοντας πως όλα συνδέονται μεταξύ τους και δεν μπορεί να υπάρξει κάτι σε απομόνωση από κάτι άλλο. Η γενικότερη στάση ζωής επηρεάζει μέχρι και το πώς βλέπουμε και ερμηνεύουμε τον κόσμο, ακόμα και στις πιο απλές εκφάνσεις του.
Έτσι, ακόμα και σήμερα, όταν ρωτάνε Δυτικούς φοιτητές τι βλέπουν σε μια εικόνα με διάφορα ψάρια σε φυσικό περιβάλλον, εκείνοι εστιάζουν στα αντικείμενα και αρχίζουν να λένε:
«Βλέπω ένα μεγάλο πορτοκαλί ψάρι πάνω αριστερά και ένα νούφαρο στη μέση και…»
Την ίδια εικόνα, Ασιάτες φοιτητές αρχίζουν και την περιγράφουν πολύ διαφορετικά:
«Μοιάζει με μια λίμνη…»
Εστιάζουν στο σύνολο και όχι στο αντικείμενο.
Ιατρική δυο κόσμων
Η Δυτική ιατρική έχει κάνει τεράστιες προόδους και η άνοδος του προσδόκιμου ζωής οφείλεται αδιαμφισβήτητα στα επιτεύγματά της. Η Κινέζικη ιατρική έχει άλλη φιλοσοφία και πάλι εστιάζει στο σύνολο, δηλαδή είναι πιο ολιστική. Αυτό εξηγεί ότι οι Κινέζοι δεν έκαναν εγχειρήσεις μέχρι πριν δυο αιώνες περίπου, ενώ εγχειρήσεις γινόντουσαν για δεκάδες αιώνες στη Δύση.
Ο λόγος φαίνεται πως είναι ότι οι Κινέζοι, καθώς εστιάζουν στις σχέσεις ανάμεσα στα αντικείμενα, εστίαζαν στο πως λειτουργεί συνολικά το σώμα και δεν μπορούσαν να δεχθούν ότι κάτι πάει στραβά με το συκώτι, για παράδειγμα. Δεν είχε νόημα γι αυτούς να επέμβουν σε ένα όργανο. Έπρεπε να θεραπεύσουν το σύνολο. Η γενικότερη φιλοσοφία των δυο πολιτισμών επηρέαζε την προσέγγιση και στο πεδίο της ιατρικής.
Από μικρά παιδιά
Οι διαφορές των δυο πολιτισμών φαίνονται από πολύ νωρίς. Από το πώς μεγαλώνουμε τα μικρά παιδιά.
Στη Δύση όταν μεγαλώνει ένα δίχρονο και του μαθαίνει τον κόσμο, μια μητέρα θα πει: «Τι είναι αυτό; Μια μπάλα. Αυτό; Η κούκλα». Μιλάει για αντικείμενα και δίνει πληροφορίες γι αυτά. Μια Γιαπωνέζα μητέρα είναι πιο πιθανό να μιλήσει για συναισθηματικές λέξεις. «Ο αγρότης θα στεναχωρηθεί αν δες φας όσα η μαμά μαγείρεψε για σένα» (εντάξει, πάρε και λίγες ενοχές). «Το παιχνίδι κλαίει επειδή το πέταξες». «Ο τοίχος λέει Άουτς»
Το να εστιάζεις σε αντικείμενα ετοιμάζει τα παιδιά για ένα κόσμο όπου θα δρουν ανεξάρτητα, ενώ το να μιλάς για συναισθήματα και κοινωνικές σχέσεις ετοιμάζει τα παιδιά για έναν κόσμο όπου θα πρέπει να συντονίζουν τη συμπεριφορά τους με τους άλλους.
Ένα από τα πρώτα αναγνωστικά των Αμερικανών με τα οποία ξεκινούσαν την εκπαίδευσή τους στο Δημοτικό, δείχνει ένα μικρό αγόρι να τρέχει στο γκαζόν και ξεκινάει με τα φράσεις: «Δες τον Ντικ να τρέχει. Δες τον Ντικ να παίζει. Δες τον Ντικ να τρέχει και να παίζει». Η εστίαση είναι στο άτομο και στο τι αυτό κάνει ανεξάρτητο. Θα θυμόμαστε οι παλαιότεροι (ηλικίες δε λέμε) και το δικό μας αναγνωστικό που έλεγε: «Λόλα, να ένα μήλο». Και πάλι η εστίαση στο ανεξάρτητο άτομο και το αντικείμενο.
Το κινέζικο αναγνωστικό για την ίδια ηλικία δείχνει ένα μικρό παιδί να κάθεται στους ώμους ενός μεγαλύτερου παιδιού και ξεκινάει με τις φράσεις: «Ο μεγάλος αδερφός φροντίζει τον μικρό αδερφό. Ο μικρός αδερφός αγαπάει τον μεγάλο αδερφό». Η εστίαση είναι στη σχέση των δυο αδερφών.
Οι Δυτικοί ετοιμάζουν τα παιδιά τους να είναι καλοί «Πομποί» πληροφορίας. Να λένε τις ιδέες τους ξεκάθαρα, να εκφράζουν τα συναισθήματά τους και να μεταφέρουν το μήνυμά τους. Αντίθετα οι Ασιάτες ετοιμάζουν τα παιδιά τους να είναι καλοί «Δέκτες» πληροφορίας. Δηλαδή, είναι η ευθύνη του ακροατή να καταλάβει τι λέγεται από τα υπονοούμενα και όχι του ομιλητή να το εξηγήσει ξεκάθαρα.
Ποιος είμαι;
Η Δυτική κουλτούρα θεωρεί ότι για ένα άτομο υπάρχει ένας σταθερός εαυτός ο οποίος είναι ανεξάρτητος από τις συνθήκες και τις σχέσεις του με τους άλλους. Αυτός ο εαυτός έχει ελεύθερη ανεξάρτητη βούληση και όταν μετακινείται από κατάσταση σε κατάσταση παραμένει σχετικά αμετάβλητος.
Η Δυτική ψυχολογία έχει χτιστεί πάνω στην ιδέα του χαρακτήρα, με τον Φρόιντ μέχρι τα σύγχρονα ψυχομετρικά τεστ να προσπαθούν να διαγνώσουν ποιος είναι ο σταθερός χαρακτήρας κάθε ανθρώπου.
Για έναν Ασιάτη όμως, (και για πολλούς ανθρώπους σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό) το άτομο είναι συνδεδεμένο με τους άλλους, ο εαυτός είναι πιο ρευστός και εξαρτάται από τις καταστάσεις.
Η Γλώσσα μας
Στα Κινέζικα δεν υπάρχει η λέξη «ατομικότητα». Η πλησιέστερη λέξη είναι ο «εγωισμός». Στα Ιαπωνικά η λέξη «εγώ» η οποία σηματοδοτεί τον σταθερό, γενικευμένο, ανεξάρτητο εαυτό, με όλα του τα χαρακτηριστικά, τις ιδιότητες, τις ικανότητες και τους στόχους και προτιμήσεις δεν χρησιμοποιείται συχνά σε συζητήσεις.
Αντί γι αυτό οι Ιάπωνες έχουν πολλές λέξεις για το «εγώ» ανάλογα με τις συνθήκες. Όταν ένας άντρας αναφέρεται στον εαυτό του γενικά θα χρησιμοποιήσει τη λέξη watashi, ενώ αν αναφέρεται στον εαυτό του σε μια κατάσταση με τους φίλους του θα χρησιμοποιήσει τη λέξη Boku ή Ore ενώ όταν μιλάει στην κόρη του, τη λέξη Otosan (μπαμπάς). Ένα μικρό κορίτσι όταν θα αναφερθεί στον εαυτό της μέσα στην οικογένειά της θα χρησιμοποιήσει το υποκοριστικό της. «Η Γωγούλα πάει σχολείο».
Όλα αυτά δείχνουν την Ανατολική φιλοσοφία ότι κάποιος είναι άλλος άνθρωπος ανάλογα με ποιον αλληλεπιδρά.
Τα τελευταία χρόνια στην ψυχολογία υπάρχει ένα ρεύμα το οποίο αμφισβητεί την ύπαρξη του χαρακτήρα καθώς αρκετοί Δυτικοί ψυχολόγοι παρατηρούν αυτό που υποστηρίζουν οι Ασιάτες. Αλλιώς φερόμαστε σε μια δεξίωση, όπου είμαστε χαμογελαστοί και ευγενικοί και αλλιώς στο γήπεδο.
Αλλιώς στη δουλειά και αλλιώς στον άνθρωπό μας. Συχνά θα πει κάποιος για τον σύντροφό του: «Δεν τον ξέρεις πώς είναι. Στο σπίτι φέρεται πολύ διαφορετικά».
Αυτοπεποίθηση ή όχι;
Στον Δυτικό πολιτισμό τρελαινόμαστε με την αυτοπεποίθηση, με το να πιστεύουμε στον εαυτό μας. Το διαφημίζουν όλοι οι Coaches και οι «Guru» και υπάρχουν άπειρα σεμινάρια για το πώς να έχεις ακλόνητη αυτοπεποίθηση. Ακόμα και οι ψυχολόγοι την στηρίζουν σαν έννοια και είναι ένας πολύ επιθυμητός στόχος (δυστυχώς) στη θεραπεία.
Στο βιβλίο μου παίρνω σαφή θέση ενάντια στο να κυνηγάμε την αυτοπεποίθηση καθώς τα τελευταία χρόνια, έχουν φανεί οι πολλές αρνητικές της πλευρές (αν θέλεις δες και εδώ για περαιτέρω συζήτηση). Αντί γι αυτό υποστηρίζω την έννοια της αυτοσυμπόνοιας.
Αυτό που δεν γνώριζα είναι πως αυτή η έννοια δεν υπάρχει σε Ασιατικές κουλτούρες. Η Ιαπωνική λέξη για την αυτοπεποίθηση είναι ξενόφερτη και είναι “serufu esutiimu” (από το self esteem στα αγγλικά). Οι Δυτικοί νοιάζονται πολύ περισσότερο για το να ανεβάσουν τον εαυτό τους στα μάτια τους και στα μάτια των άλλων από όσο οι Ασιάτες.
Δεν είναι ότι οι Ασιάτες νιώθουν άσχημα για τα χαρακτηριστικά τους. Αλλά δεν υπάρχει ισχυρή πολιτισμική επιταγή να νιώθουν ότι είναι ιδιαίτεροι και μοναδικοί.
Ο στόχος του εαυτού σε σχέση με την κοινωνία δεν είναι να δείξουν την ανωτερότητά ή τη μοναδικότητά τους, αλλά το να επιτύχουν αρμονία μέσα σε ένα δίκτυο υποστηρικτικών σχέσεων και να παίξουν το ρόλο τους στο να επιτευχθούν συλλογικοί στόχοι.
Δείχνοντας μια εικόνα ενός κοπαδιού ψαριών με ένα ψάρι να είναι «μπροστά» από το κοπάδι, οι Δυτικοί θα πούνε ότι αυτό το ψάρι είναι ο αρχηγός. Οι Ασιάτες θα πουν ότι κάτι πρέπει να έχει κάνει αυτό το ψάρι και τα άλλα δεν του κάνουνε παρέα!
Fixed and Growth Mindset
Όπως ανέφερα και σε προηγούμενο άρθρο, τα παιδιά στην Ιαπωνία μαθαίνουν να κάνουν την αυτοκριτική τους, ώστε να διατηρούν πιο αρμονικές σχέσεις αλλά και για να γίνουν καλύτεροι στο να λύνουν προβλήματα.
Χαρακτηριστικά σε πειράματα σε σχολεία, παιδιά από τον Καναδά δούλευαν περισσότερο σε ένα πρόβλημα όταν είχαν επιτύχει στο παρελθόν, ενώ παιδιά από την Ιαπωνία όταν είχαν αποτύχει. Για όσους είστε από τους 5000 ανθρώπους που έχετε διαβάσει το βιβλίο μου, θα αναγνωρίζετε ότι αυτός είναι ο ορισμός του ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΟΥ πλαισίου για τους Ιάπωνες (Growth Mindset) και του ΣΤΑΘΕΡΟΥ για τους Καναδούς (Fixed Mindset).
Όπως αναφέρω στο βιβλίο, ολόκληρη η κοινωνία μας λειτουργεί βάσει του ΣΤΑΘΕΡΟΥ πλαισίου. Δυστυχώς. Και γι αυτό το λόγο έχουμε σαν κοινωνία εμμονή με την τοξική έννοια της αυτοπεποίθησης.
Do it your way (τα νεύρα μου)
Σαν αποτέλεσμα των δυο διαφορετικών φιλοσοφιών στον Δυτικό πολιτισμό θεωρούμε πως κάθε άνθρωπος έχει κάποια μοναδικά ξεχωριστά χαρακτηριστικά. Θέλουμε να είμαστε διαφορετικοί, όπως η κουλτούρα των “Guru” μας προτρέπει. Η νέα μόδα στο μάρκετινγκ τώρα είναι οι εκφράσεις «Your own», «Your way»
Η δική σου σοκολάτα, ο δικός σου καφές, το δικό σου πακέτο κινητής, ο δικός σου γκαραζιέρης, η δική σου κάλτσα, η δική σου εταιρεία ρεύματος. (Μα, που ξέρω εγώ από ρεύμα;;;)
Άλλο αρμονία, άλλο κονφορμισμός
Η ανάγκη των Ασιατών να ανήκουν και να υπάρχει αρμονία φαίνεται σε κάποια πολύ ενδιαφέροντα πειράματα.
Όταν ρώτησαν ποιο χρώμα στυλό θα παίρνατε δώρο σε ένα φίλο σας, οι Δυτικοί επέλεξαν το πιο σπάνιο χρώμα, ενώ οι Κορεάτες επέλεξαν το πιο κοινό χρώμα. Όταν ρωτήθηκαν ποιο αντικείμενο θέλετε για εσάς από μια σειρά αντικειμένων, οι Δυτικοί επέλεξαν το πιο σπάνιο, ενώ οι Ασιάτες το πιο κοινό.
Η τάση των Κινέζων για αρμονία, όμως, δε θα πρέπει να συγχέεται με τον κομφορμισμό, καθώς ο Κομφούκιος επαινούσε την επιθυμία του ευγενούς ατόμου να εναρμονίζεται και την ξεχώριζε από την ανάγκη του μικροπρεπούς ατόμου να συμμορφώνεται. Σε μια Μάστερ Σεφ αναλογία, έλεγε πως ο καλός μάγειρας αναμειγνύει όλα τα υλικά, δημιουργώντας κάτι αρμονικό και πολύ νόστιμο. Καμία γεύση δε χάνεται εντελώς και η τελική γεύση είναι το αποτέλεσμα της μίξης των ιδιαίτερων γεύσεων του κάθε υλικού.
Άλλοι κόσμοι
Ζούμε σε άλλους κόσμους. Οι Ανατολικοί ζουν σε ένα διασυνδεδεμένο κόσμο όπου ο εαυτός είναι μέρος ενός συνόλου, ενώ Δυτικοί ζούμε σε ένα κόσμο όπου ο εαυτός είναι ατομικός και ελεύθερος.
Οι Ασιάτες εκτιμούν την επιτυχία και τα κατορθώματα κυρίως επειδή αντανακλούν θετικά για το γκρουπ για το οποίο ανήκουν (Να βάλω γκολ να κερδίσει η ομάδα) ενώ οι Δυτικοί εκτιμούν τα ίδια πράγματα για την προσωπική τους αξία (Να βάλω να πάρω μπόνους και να κάνω καλή μεταγραφή).
Οι Ασιάτες εκτιμούν το ανήκειν και κάνουν την αυτοκριτική τους, ώστε να το πετυχαίνουν. Οι Δυτικοί εκτιμούν την ατομικότητα και προσπαθούν να φαίνονται οι ίδιοι καλοί.
Οι Ασιάτες είναι πολύ συντονισμένοι στα συναισθήματα των άλλων και προσπαθούν να υπάρχει διαπροσωπική αρμονία. Τους Δυτικούς τους απασχολεί περισσότερο να μαθαίνουν τον εαυτό τους, η αυτογνωσία τους και είναι έτοιμοι να θυσιάσουν την αρμονία για τη δικαιοσύνη.
Οι Ασιάτες δέχονται την ιεραρχία και τον καθολικό έλεγχο της ομάδας από μια κεντρική εξουσία. Οι Δυτικοί προτιμούν περισσότερο την ισότητα και την ατομική δράση.
Πολιτισμική Ψυχοθεραπεία
Οι αξίες των δυο πολιτισμών ήταν αρκετά διαφορετικές. Συχνά όταν υπάρχει σύγκριση ανάμεσα σε δυο διαφορετικά πράγματα το Δυτικό μας μυαλό ψάχνει να βρει το «καλύτερο». Η δική μου θέση είναι πως δεν υπάρχει καλύτερο και χειρότερο, αλλά όλα τα πράγματα έχουν συνέπειες.
Στη ψυχοθεραπεία συχνά βοηθάει να κάνουμε μια αναδρομή στο παρελθόν και να κατανοήσουμε τους λόγους πίσω από τις σκέψεις, τους φόβους και τις συμπεριφορές μας. Η κατανόηση του παρελθόντος μας απελευθερώνει ως ένα βαθμό από τα δεσμά του και πλέον μπορούμε να επιλέξουμε εμείς συνειδητά πώς να ζήσουμε τη ζωή μας από εδώ και πέρα.
Το ίδιο θεωρώ ότι ισχύει και με το συλλογικό παρελθόν μας. Η κατανόηση του πώς έχει διαμορφώσει τον τρόπο σκέψης μας είναι σημαντική και μπορεί να μας δώσει νέες διεξόδους για το πώς να επιλέξουμε συνειδητά να ζήσουμε το μέλλον μας.
Συμπέρασμα
Ο καθένας καλείται να αποφασίσει για τον εαυτό του (δυτική σκέψη!) τον τρόπο με τον οποίο να ζήσει τη ζωή του, με όλες τις συνέπειες που θα εμπεριέχει. Ίσως να μην είναι καλή ιδέα να υιοθετήσει κάποιος ολόκληρο το πακέτο των Ασιατικών πολιτισμών, καθώς ΚΑΙ δε θα είναι λειτουργικό σε ένα δυτικό πλαίσιο, αλλά ΚΑΙ δεν λείπουν τα προβλήματά και σε αυτή τη φιλοσοφία.
Σίγουρα, θεωρώ πως έχουμε αρκετά μαθήματα να πάρουμε, ώστε να ηρεμήσουμε τις υπαρξιακές ανησυχίες και τα άγχη που δημιουργεί η Δυτική κουλτούρα αλλά και η Δυτική ψυχολογία.
Ίσως φέτος, να είναι καλή ιδέα να κάνουμε και λίγο τον Κινέζο.
Το άρθρο βασίζεται στο βιβλίο The Geography of Thought, Richard Nisbett
