Μονή Παναγίας Κοσμοσώτειρας στις Φέρες Έβρου (εικόνες και βίντεο)

14 Αυγούστου 2022

Στο νοτιοανατολικό άκρο του Ν. Έβρου, δίπλα στον ομώνυμο θρυλικό ποταμό και το Δέλτα του, δεσπόζει η σημερινή πόλη των Φερών με το ναό της Παναγίας Κοσμοσώτειρας στο κέντρο της να την κοσμεί ως τις μέρες μας. Η ιστορική διαδρομή των Φερών ταυτίζεται με αυτή της Μονής, έχοντας βέβαια την ίδια χρονική αφετηρία.

Η Μονή περιλαμβάνει φρουριακό περίβολο (τείχη, πύργους, πύλη) και καθολικό στον τύπο του σταυροειδούς εγγεγραμμένου δικιόνιου ναού με πεντάτρουλη στέγαση. Ο εικονογραφικός διάκοσμος αποτελεί δείγμα της υψηλής τέχνης του 12ου αιώνα της Σχολής της Κωνσταντινούπολης. Στη ΝΑ γωνία του ναού υπάρχει εντοιχισμένο κεραμικό κόσμημα με θέμα τον αετό. Ο νάρθηκας έχει κατεδαφιστεί, άγνωστο πότε. Μεταγενέστερες επιδιορθώσεις έχουν δεχτεί η κεντρική αψίδα και η πρόθεση. Μεταγενέστερες επίσης είναι και οι τέσσερις αντηρίδες εξωτερικά.

Η μονή ιδρύθηκε το 1152 από το σεβαστοκράτορα Ισαάκιο Κομνηνό, τριτότοκο γιο του Αλέξιου του Α’. Γενικά, η ζωή του ήταν ένας διαρκής αγώνας για την εξουσία, με έντονο παρασκήνιο. Στα μέσα του 12ου αιώνα ήταν ήδη 59 ετών. Ασθενής και μετανοημένος για την παράτολμη ζωή του, παραιτείται από τις πολιτικές του φιλοδοξίες και αφιερώνεται στα θεία. Ιδρύει εδώ, στη Βήρα, στη νέα μονή αφιερωμένη στη Θεομήτορα Παναγία την Κοσμοσώτειρα, προς ‘κουφισμόν της ψυχής του’ και με σκοπό να γίνει η τελευταία του κατοικία, το μαυσωλείο του.

Ο Ισαάκιος Κομνηνός πρόσφερε όλη την περιουσία του, κινητή και ακίνητη, στο μοναστήρι της Βήρας, καθιστώντας το έτσι ιδιαίτερα εύπορο και στηρίζοντας οικονομικά την αυτονομία του. Απέραντες εκτάσεις καλλιεργημένης γης με τους οικισμούς τους στο νότιο τμήμα της βυζαντινής Θράκης – που περιλάμβανε και μεγάλο τμήμα της πόλης της Αίνου -12 ποταμόπλοια που έφεραν έσοδα στο μοναστήρι, το απόλυτο δικαίωμα διαχείρισης των ποταμών ‘Μαρίτζα’ και Σαμία, καθώς και το Μετόχι του Αγ. Στεφάνου του Αυρηλιανού στην Κωνσταντινούπολη, περνούν στην κατοχή της Μονής.

Το Ιδρυμα ήταν μεγαλοπρεπές και ισάξιο των υπόλοιπων αυτοκρατορικών μονών της Οικογένειας των Κομνηνών ( Μονή της Χώρας Παντοκράτορος Χριστού). Ο κτήτορας Ισαάκιος Κομνηνός κατασκευάζει αρχικά το Καθολικό. Τις εργασίες παρακολουθεί ο ίδιος. Ο αρχιτεκτονικός του τύπος είναι σταυροειδής με τρούλο, σε μια – σπανιότατη – παραλλαγή του δικιονίου. Ο Γραμματικός του Μιχαήλ δίνει στο ναό την μεγαλοπρέπεια που του αρμόζει. Ο ναός , αν και μετρίου όγκου , γίνεται επιβλητικός χάρη στο εντυπωσιακό ύψος που του προσφέρει ο αρχιτέκτονας, μαζί με τον ιδιαίτερα μεγάλο τρούλο , τις σοφές αναλογίες των διαστάσεων, την έλλειψη κιονοστοιχιών. Το έργο προκαλεί το θαυμασμό, όχι μόνο των συγχρόνων του, αλλά και των σημερινών μελετητών. Οι αγιογράφοι που φτάνουν από την Βασιλεύουσα αποτυπώνουν τη θεία ζωή της Παναγίας και του Χριστού με την αριστουργηματική τεχνοτροπία της Κωνσταντινουπολίτικης Σχολής. Από τις αγιογραφίες που σώζονται ως σήμερα, ξεχωρίζουν αυτές στο κέντρο του ναού. Πρόκειται για ανεπίγραφες αγιογραφίες τεσσάρων στρατιωτικών αγίων, που έχουν ταυτιστεί με πρόσωπα της οικογένειας των Κομνηνών , περιλαμβάνονται και του κτήτορα. Το αστραφτερό μάρμαρο του δαπέδου, των κιόνων, του τέμπλου καθώς και η επένδυση χρυσού φωτίζουν το εσωτερικό του ναού μαζί με το πλήθος των παραθύρων. Ο ναός της Παναγίας της Κοσμοσώτηρας γίνεται περίλαμπρος και ο κτήτορας αποτυπώνει στο Τυπικόν την εντολή, ως τέτοιος να διατηρείται ανά τους αιώνες.

Γύρω από το Καθολικό οι τεχνίτες κατασκεύασαν τα κελιά και τα λουτρά των μοναχών, την Τράπεζα, την Βιβλιοθήκη με το σκευοφυλάκιο, το οίκημα του γραμμικού Μιχαήλ, τον πύργο με τα σήμαντρα, τη δεξαμενή νερού και τα περιέκλεισαν στον εσωτερικό περίβολο. Στο νοσοκομείο της Μονής ο Ισαάκιος επιθυμεί να καταφεύγουν και όσοι από τους κατοίκους των γύρω χωριών ασθενούν. Γνωρίζουμε, ακόμη, πως υπήρχαν και δεύτερα λουτρά για τους περιοίκους και τους επισκέπτες. Μαζί με τα παραπάνω, ο ξενώνας, το δεσποτικό και το παρεκκλήσι το αγίου Προκοπίου προστατεύονταν από τον εξωτερικό περίβολο.

Οι μύλοι, οι στάβλοι, το νεκροταφείο των μοναχών τοποθετήθηκαν έξω από τα τείχη της Μονής.Η ίδρυση του μοναστηρίου έγινε η αιτία να δημιουργηθεί εδώ ένας νέος οικισμός, η Βήρα (σημερινές Φέρες). Οι κάτοικοί της ήταν κυρίως εργάτες γης, που απασχολούνταν στα απέραντα κτήματα της μονής εξαναγκάστηκαν σε μετοίκηση από γειτονικά χωριά – που ανήκαν στην κυριότητα του Ισαάκιου. Εδώ, σύμφωνα με τον ιστορικό Στέφανο Σίνο, έχουμε τη σπάνια περίπτωση μετακίνησης πληθυσμών ολόκληρων χωριών και ίδρυσης ενός νέου οικισμού, γύρω από ένα μοναστήρι.

Κατασκευάζει έργα, όπως υδραγωγείο για την υδροδότηση όχι μόνο του μοναστηρίου, αλλά και της Βήρας, καθώς και δύο μακρές και εύβατες γέφυρες. Η μία, σύμφωνα με την περιγραφή του Ισαάκιου, τοποθετείται πιθανότατα στον ποταμό Εβρο, που συνδεόταν με τον κεντρικό οδικό άξονα (Εγνατία οδός) και η δεύτερη θέση Αειδαροπνίκτης που ο ιστορικός ερευνητής Αχ. Σαμοθράκης την τοποθετεί, δηλαδή των Φερών. Κατασκευάζει ακόμη ένα δεύτερο ναό και δρόμους για τις ανάγκες του νέου οικισμού. Τέλος , δεν παραλείπει να επισκευάσει τον εγκαταλειμμένο ναό του Αγίου Στεφάνου στη βασιλεύουσα και να τον προσφέρει σαν μετόχι στο μοναστήρι, καθώς και πολλά εγκαταλελειμμένα κτίσματα στην γειτονική πόλη της Αίνου ( Η Αίνος ήταν το ιστορικό λιμάνι στις εκβολές του ποταμού Έβρου στο θρακικό πέλαγος). Τα παραπάνω κοινωφελή έργα μαζί με την έντονη φιλανθρωπική δραστηριότητα των μοναχών (όπως καταγράφεται στο Τυπικόν σαν επιθυμία – εντολή του Ισαάκιου) δηλώνουν τη μέριμνα του κτήτορα όχι μόνο για την ενδομοναστηριακή ζωή, αλλά και για τους κατοίκους της γύρω περιοχής.

Οι λεηλασίες των επόμενων αιώνων κατέστρεψαν το έργο ζωής του Ισαάκιου Κομνηνού. Μαζί χάθηκε κι όλη η κινητή περιουσία της Μονής πολύτιμες εικόνες – μωσαϊκή της Παναγίας Κοσμοσώτειρας, χρυσή του Παντοκράτορος Χριστού και αργυρή της Παναγίας , η πλούσια βιβλιοθήκη, τα έγγραφα της Μονής. Σαν από θαύμα διασώθηκε το Τυπικό , που βρέθηκε μετά από πέντε αιώνες να φυλάσσεται στο μοναστήρι του Αγίου Γεράσιμου στην Κεφαλλονιά μαζί με άλλα 7 διαφορετικά τυπικά.

Οι αναστηλωτικές εργασίες που πραγματοποιήθηκαν αποκατέστησαν τη βόρεια, την ανατολική και τη νότια όψη του καθολικού. Το τύμπανο του τρούλου δέθηκε με μετάλλινο στεφάνι, το νότιο ζεύγος των κιόνων στηρίχθηκε με χαλύβδινα ελάσματα και όλοι οι κίονες σφίχτηκαν με χαλύβδινα στεφάνια. Έγιναν, επίσης, μερικές επισκευές στην μολυβδοστέγαση, μετρήσεις μικρομετακινήσεων του μνημείου με σύστημα invar και συντήρηση του οχυρωματικού περιβόλου.